Trong hành trình tìm hiểu nghiên cứu và tiếp xúc với nhiều người quan tâm tới Montessori, tôi thường nghe nhiều thắc mắc giống nhau từ các giáo viên và cả ba mẹ: nếu Montessori tôn trọng sự tự do của trẻ (Freedom within limits), tại sao lại tồn tại nguyên tắc chu kỳ làm việc 2–3 giờ không gián đoạn (Uninterrupted Work Cycle)? Liệu hai điều này có mâu thuẫn với nhau không?
Sự thật là không có sự mâu thuẫn nào cả. Ngược lại, đây là hai nguyên tắc gắn bó chặt chẽ, bổ trợ cho nhau và cùng nhau tạo nên linh hồn của phương pháp Montessori.
Tìm hiểu trong các tài liệu của những tổ chức Montessori uy tín trên thế giới như AMI (Association Montessori Internationale), AMS (American Montessori Society), MACTE (Montessori Accreditation Council for Teacher Education), The Montessori Foundation, Montessori Europe hay Montessori Public Policy Initiative, chúng ta sẽ thấy một điểm chung: tự do của trẻ chỉ có ý nghĩa khi đi cùng với một môi trường được chuẩn bị (Prepared Environment) và một khoảng thời gian đủ dài để nuôi dưỡng sự tập trung sâu (Concentration). Chu kỳ làm việc không gián đoạn chính là chiếc khung vững chãi để bảo vệ cho sự tự do ấy được thăng hoa.
Nếu chỉ có tự do tuyệt đối mà thiếu đi chu kỳ làm việc được bảo vệ, trẻ dễ di chuyển từ góc này sang góc khác, thử nhiều hoạt động mà không đi sâu vào bất kỳ hoạt động nào, giống như một người làm vườn liên tục nhổ cây lên để xem rễ đã mọc chưa. Ngược lại, nếu chỉ giữ chu kỳ cứng nhắc mà không tôn trọng sự lựa chọn của trẻ, lớp học sẽ biến thành nơi gò bó, mất đi niềm vui khám phá. Khi được kết hợp hài hòa, hai nguyên tắc này bổ sung và nâng đỡ lẫn nhau: khung thời gian dài và liên tục cho phép trẻ thật sự đắm chìm vào quá trình làm việc, trong khi việc theo sát và tôn trọng giúp trẻ có thể chọn lựa, lặp lại và hoàn thiện theo nhịp điệu phát triển của riêng mình.
Chúng ta có thể hình dung trong một buổi sáng 3 giờ, một bé có thể dành nửa giờ đầu để tìm tòi học cụ ngôn ngữ, một giờ sau đó tập trung cao độ với chuỗi hạt số, rồi nghỉ ngắn để đi lại và quan sát bạn khác, sau đó lại quay trở lại với thí nghiệm nước và màu sắc. Toàn bộ quá trình ấy diễn ra trong sự tự do, nhưng chính nhờ chu kỳ dài mà bé được trải nghiệm “dòng chảy tập trung” (flow) một cách trọn vẹn và sâu sắc.
Đích đến cuối cùng của Montessori chính là sự bình thường hóa (Normalization). Đây là trạng thái khi trẻ đạt được khả năng tập trung sâu, thể hiện trật tự (Order), kỷ luật tự giác (Self-discipline) và niềm yêu thích công việc (Love of work). Trạng thái tuyệt vời này không thể ép buộc mà chỉ có thể nảy sinh một cách tự nhiên khi trẻ được tự do lựa chọn trong một môi trường được chuẩn bị cẩn thận, đồng thời được bảo vệ bởi khoảng thời gian làm việc dài và không bị ngắt quãng.
Trong lớp học thực tế, chúng ta thường gặp những tình huống quen thuộc. Một bé 3 tuổi mới nhập lớp thường chỉ có thể ngồi tập trung trong vài phút ngắn ngủi. Nhiều giáo viên lo lắng, tự hỏi có nên ép con ngồi lại cho đủ chu kỳ hay không. Câu trả lời là không. Giáo viên Montessori sẽ quan sát, mời gọi trẻ bằng những hoạt động ngắn gọn, hấp dẫn, không áp lực, để con dần dần kéo dài được thời gian tập trung theo khả năng. Khi bé cảm thấy được tôn trọng và an toàn, sự tập trung sẽ tự nhiên lớn dần theo thời gian. Ngược lại, một bé 5 tuổi có thể dành tới gần hai giờ chỉ để lặp đi lặp lại một hoạt động toán học. Trong trường hợp này, nhiệm vụ của giáo viên không phải là xen vào để “thêm mới” hoạt động cho con, mà chính là bảo vệ sự tập trung quý giá ấy, không làm gián đoạn một quá trình đang hình thành kỷ luật tự giác và tình yêu với công việc bên trong trẻ.
Ở Việt Nam, việc thực hành nguyên tắc này vẫn còn nhiều thách thức. Với những trường vận hành theo phương pháp giáo dục Montessori, khó khăn lớn nhất là chúng ta thiếu đội ngũ giáo viên được đào tạo chuẩn quốc tế, do đó các giáo viên thường hơi lúng túng trong việc kéo dài/ duy trì sự tập trung của trẻ trong 2-3 tiếng, vô tình cắt vụn chu kỳ làm việc của trẻ. Tốc độ nhận trẻ mới quá nhanh cũng khiến giáo viên lúng túng trong việc duy trì sự trật tự cần thiết. Nhưng khó khăn nào cũng có hướng giải quyết. Đầu tư vào đào tạo liên tục cho giáo viên, can đảm điều chỉnh thời khóa biểu để bảo vệ ít nhất một buổi sáng trọn vẹn 2–3 giờ, và kiên nhẫn truyền thông với phụ huynh để họ hiểu tầm quan trọng của việc không can thiệp vào giờ làm việc của con – tất cả đều là những bước đi cần thiết.
Montessori không bao giờ là tự do tuyệt đối, cũng không bao giờ là khuôn phép khắt khe. Đó là sự hòa hợp kỳ diệu giữa tự do trong giới hạn (Freedom within limits) và cấu trúc bảo vệ. Chu kỳ làm việc dài chính là mảnh đất màu mỡ, còn sự theo sát và tôn trọng trẻ chính là hạt giống. Khi đất tốt và hạt giống được nuôi dưỡng, cây sẽ phát triển tự nhiên, khỏe mạnh và bền lâu. Và kết quả của quá trình ấy chính là sự bình thường hóa, nơi trẻ tỏa sáng với khả năng tập trung, kỷ luật, trật tự và niềm vui học tập.
Vì vậy, không có xung đột nào giữa việc theo sát trẻ và duy trì chu kỳ làm việc 2–3 giờ không gián đoạn. Chỉ có sự cộng hưởng và hòa hợp. Đây cũng chính là trách nhiệm của chúng ta – những người làm Montessori tại Việt Nam – trong việc kiên trì bảo vệ cả hai nguyên tắc ấy, để trẻ em thật sự có cơ hội phát triển đúng nghĩa.
Rất mong được lắng nghe thêm từ cộng đồng: Trường của bạn đang duy trì chu kỳ 2–3 giờ như thế nào, những khó khăn bạn gặp phải ra sao, và bạn đã tìm được cách tháo gỡ nào?
Hãy cùng nhau chia sẻ, chúng ta sẽ đưa Montessori tại Việt Nam ngày càng gần hơn với chuẩn mực quốc tế, nhưng vẫn phù hợp với bối cảnh thực tế nước nhà.
